Neden Ayıya 'Orman Kibarı' Rüşvete de 'Hediye' Deriz? 

Kimi toplumlarda gayet normal olarak kullanılan kelimelerin, kimi toplumlara göre tabu sayıldığı da bilinen bir gerçektir. Ancak bazı tabu kelimeler veya karşıki kişileri incitmesi olası olan ifadeleri daha hafifletmek amacıyla hemen hemen her toplumda var olan “hüsnü tabir” diye adlandırdığımız cici sözlerin kullanılması da yaygın hale gelmiştir. 

Örtmece, (hüsnü tabir) toplumsal bütünlüğün korunması, insanların meramını karşısındakine daha rahat aktarması; kriz yönetiminde insanların doğru yönlendirilmesi açısından oldukça önemlidir. 

Kelimeleri içerik bazında güzelleştirme fikri yeni bir olgu değildir ve yüzyıllardır tüm dillerde rastlanmaktadır. Bu olguya Türkçede "edebi kelam" , "güzel adlandırma", "hüsnü tabir", "güzelleme" veya "örtmece‟ denmektedir. İngilizcede "euphemism", Fransızcada "euphémisme" ve Almancada "euphemismus" olarak adlandırılan bu olgu Antik Yunanca kökenli "eupheme" (eu< "iyi, güzel" pheme>"konuşma, söz ") kelimesinden kaynaklanmaktadır.

1. Örtmecenin Özellikleri: Olumsuz Anlamlı Bir Kelimeyi Karşılama


Olumsuz anlamlı bir kelimeyi karşılamak için kullanılan örtmece tabirler; bir eksikliği gidermek, ifade tarzını hafifleterek daha olumlu bir şekilde söylenmesini sağlar.

Örnek vermek

gerekirse Türkçe'de çöpçü dediğimizde çöpçülük yapan şahısların aşağılanacağını
varsayarak onlara temizlik işçisi deriz. Sakat yerine engelli, şişman yerine, balık etli, fazladan birkaç kilosu var gibi tabirler de yine olumsuz anlamlı kelimeleri karşılayan örtmecelerdir.

2. Örtmecenin Özellikleri: Anlam Belirsizliği

Örtmece kelimelerin kullanılmasındaki en temel sebep, olumsuz anlam yüküne
sahip kelimenin olumsuz değerini hafifletmektir. Örtmecenin bu yolla karşıladığı
kelimeye kıyasla daha az tahrip gücüne sahip, durumu kontrol altında tutmaya
yönelik bir yapısı mevcuttur.

Örnek verirsek, Başbakanlık ve

Cumhurbaşkanlığı yapmış olan rahmetli Turgut Özal “kanunları çiğnemek”
yerine “anayasayı arkadan dolaşmak” tabirini kullanmıştır. “Faiz” yerine “kâr payı” gibi daha dolambaçlı yollardan ifadelerle anlamda oluşacak belirsizlik, rahatsızlık
yaratılmadan halledilmiş olacaktır

3. Örtmecenin Özellikleri: Karşıladığı Kelimenin Anlamını İyileştirme


“Cin”, “şeytan”, ya da “domuz”, “börü” gibi varlıklardan söz edildiğinde bir ürkme, bir korku, bir iğrenme ya da o varlıkların zararına uğrayacağı kaygısı nedeniyle bu varlıklardan söz edilirken çağrışım değerleri yüksek olan kelimelerin ifade edilmesinden kaçınılır. Bu kaçınmanın neticesinde daha olumlu bir kelime ile anlatım yoluna gidilir. “Cin ” yerine “üç harfli, iyi saatte olsunlar”, “şeytan” yerine “ili, adını eller alsın, iblis”, “domuz”  yerine “koca oğlan, dağda gezen, minik”, “börü” yerine ise “kurt, uzun kuyruk” gibi kelimeler kullanılmaktadır.

Not: Anlam iyileşmesi için verilen örnekler arasında yer alan “börü” kelimesi artık neredeyse unutulmuş yerini tamamen bir örtmece tabir olan “kurt” kelimesine bırakmıştır. “Kurt” kelimesi günümüz itibari ile yeni örtmece kavramlar olan “dik kulak, gök gözlü” gibi kelimeler ile karşılanmaktadır.


4. Örtmecenin Özellikleri: Yerine Geçtiği Kelimenin Formal Karakterindeki İyileşme


Özellikle dini, ırki, bedensel ya da ruhsal hassasiyetler konusunda tutucu olan kesimler karşısında bazı konularda meramı anlatabilmek adına kelimelerin
anlam yükünü başka cümlelere aktarmak yoluyla ana temayı ifade etmekte ve
durumu yumuşatarak adeta bir sakinleştirici etkisi yaratmaktadır.

Bunu örneklendirmek gerekirse: “sarhoş” kelimesi yerine “çakır keyif, güzel, keyifli, uçuyor, leyla” gibi tasvirlerle arka plan göz ardı edilmiş olmaktadır.

5. Toplumuzda Örtmecenin Sık Kullanıldığı İki Durum: Ölüm

“Ölüm ” tüm tabiat canlılarının olduğu gibi insanoğlunun da kaçınılmaz sonudur. Fakat insan psikolojisi mümkün olduğu kadar bu konu üzerinde durmaktan kaçınır. Mutlaka konuşulması gerekiyorsa da örtmece tabirler kullanılarak hafif bir anlatım tarzı benimsenir. 

Örtmece Kullanım Örnekleriyle Ölüm Anlatımlarımız:

• Allah rahmet eylesin
• Allah'ın davetine icabet etmek
• Allah‟la buluşmak
• Can vermek
• Canı çıkmak
• El çekmek
• Emaneti teslim etmek
• Emanetini vermek
• Gözlerini dünyaya yumak
• Gözlerini hayata yummak
• Gözünün karası gitmek
• Hakka yürümek
• Namazı kılınmak 
• Öbür dünyaya göçmek
• Ocağı sönmek 
• Ölüm Şerbeti içmek
• Rahmeti rahmana kavuşmak 
• Rahmetli olmak
• Rahmetlik olmak 
• Sonsuzluğa intikal etmek 
• Don değiştirmek 
• Dumanı tütmez 
• Buz kesmek 
• Eks (x) Olmak
• İki eli yanına gelmek
• Yensiz-yakasız gömlek giymek
• Hayatıyla ödemek 
• Kara toprağa aş olmak 
• Vadesi tamam olmak

• Boronşit: öğkenli,
• Cüzzam: akarca, dönük,
• Çıban: gelincik, kara mübarek, kuş kuyruğu,
• İshal: bozguna düşmek, diyare, fikirlemek, motoru bozmak, sürgün olmak,
• Kanser: incitmebeni, yeyilmek ,
• Koma: bitkisel hayat,
• Sara hastalığı: al basma, ağrı tutmak,
• Sıtma: kızdırma, tutaklık,
• Tifo: ağrı, karayatağıl, sölek, ter,
• Verem: ince ağrı, gelincik, gözelleme, kel hastalık, kötü hastalık, kurudan, öfkence,
• Zatüre: punta, üşütme,

• Aptal: ahraz, ahraz, ak göz, alık, bön, dedem akıllı, angut, aval,avanak, budala
• Bedavacı: abanmak, açıkçı, anaforcu, asalak, avantacı, beleşci
• Cahil: ayak takımı, fos, görgüsüz, kaba, mürekkep yalamamış, mektep görmemiş
• Cimri: cebinde akrep var, eli sıkı, hasis, kısmık, kıtmır ,varyemez
• Çalmak: abartmak, ağurlamak, afırtmak, afsunlamak, aktarma, alıp kaçmak, aparmak, aşırmak, cebine indirmek, el değiştirmek (Askere gidenler bilir),hortumlamak
• Evlilik Dışı İlişki: dost tutmak, görüşmek, harama uçkur çözmek, işi pişirmek, kaçamak, kırık tutmak, mercimeği fırına vermek
• İşemek: çiçek toplamak, idrar, çişlemek, işegen, etin suyunu sıkmak, küçük abdest, çocuğu ağlatmak
• Orospu: hayat kadını, iffetsiz, kaynaşık, kınalı, koket, kucaktan kucağa gezmek, makine, ortaya düşmek, ortalık kadını, oynak kadın, önlük, seçme, sinek, sokağa düşmek, tensuz, ters ayakkabı
• Osurmak: bırakmak, bombalamak, gaz çıkarmak, koyurma, kurbağaya basmak

• Ayı: orman kibarı, gocaoğlan
• Azrail: alıcı, can alıcı, gökçe
• Baykuş: gılınkuş, goskoyuk, hacıkuşu, hayırlı kuş, hep büyük guş, hümmatun, hüpbükkuş, ishak, kılın, kukumav, mal kadın, muratçık, ören kuşu, uğu
• Cin: andık, arap, concolos, ecin, geçkin, gezer, ıbrık kalfa, ifrit, ismi lazım değiller, iyi saatte olsunlar, kalfa, koncalus, korkut, mekir nekir, rüküş hanım
• Domuz: adını eller alsın, adı yaman, bal yiyen, canavar, dağda gezen, gaban, gara, gara canacar, hınzır, kesegen (erkek domuz)
• Hastalık: alıcı, ağramak, ağrı, can alıcı, illetli, malûl, pençesine düşmek, rahatsız
• Kanser: eşşehgumması, incitmebeni, kötü hastalık, öldürücü, sınnan, ürkütücü, yemece
• Kefen: çadır, melez, tef, yakasız gömlek
• Şeytan: albız, adı batasıca, çör, elbiz, dizman, gözü çıkasıca, iblis, ili
• Tabut: ağaç at, cansız at, imamın kayığı, salaca
• Verem: ince hastalık, ince illeti, ince maraz, ileze, issice, kel hastalık, kötü hastalık, kurudan, öfken, öpke avruu, örken, sücce
• Yılan: adını eller alsın, akarca, ala gevur, ala gücük, babaköş, boz yürük, bozüyrük, çavgın, çapar, emecen, eram, evren, gabaköz, genevirala, ılan, kabran (kör yılan), kaygan, kıvrık

• Akrep: ferik,
• Aptal: angut, aval, bön, saf, ibiş,
• Asık suratlı: ekşi, abus,
• Baykuş: ishak, uğu,
• Cimri: pinti, hasis, bahil,
• Cinsel gücü olmayan erkek: hadım, kusur, kısır
• Eşcinsel: top, gay
• İftira: kara, leke
• Parasız: fakir, hazan, cant, tığ
• Rüşvet: hediye, ikram, ceza
• Tuvalet: lavabo, kenef, kabin, wc,

• Alkol, uyuşturucu, sigara kullanıcısı: bağımlı, kullanıcı, otçu, meddeci,
• Akrep: kuyruklu, terkili
• Beceriksiz: dirayetsiz, kabiliyetsiz, uyuşuk
• Borç: veresiye, açılmak
• Boşanmak: ayrılmak, kurtulmak
• Dedikoducu: çakıştırıcı, fitneci, guyruhlu
• Deprem: sallantı, tehlike, zelzele
• Felç: inme, alınmış, tutulmak
• İshal: fikirlemek, güveleme, iyindirik
• Kendini beğenmiş kimse: görmedik, çalımlı, kibirli, övüngeç
• Korkak: ökçesiz, ödsüz, abansız, yüreksiz
• Kusmak: çıkarmak, böhürmek, öğmek
• Sinir/sinirlenmek: babalanmak, celallenmek, öfkelenmek, patlamak
• Tembel: kamaşık, cesaretsiz, mıymıntı
• Yalan: dalavere, düzmece, hozancı, uydurma, tandırlama,

• Akrep: adını el alsın, altı boğumlu, sarıoğlan,
• Aptal: dedem akıllı, tankuĢu, Bilgisiz- cahil: mektep görmemiş, ayak takımı, mürekkep yalamamış,
• Borç /borçlanmak: deftere yazmak, tahtaya yazmak,
• Boğmaca: büyük öksürük, uzun öksürük,
• Boşanmak: köprüleri atmak, mahkemede soluklanmak, yolları ayırmak,
• Cinsel gücü olamayan(erkek): kuşu kalkmaz, kuşu ötmez, yaş yetmiş iş bitmiş
• Dedikoducu: ayaklı gazete çanta taşımak, indir kaldır, laf taşıyan
• Deli: adli dengesini olmamak, akıl hastası, aklını yemiş, kafası bozuk
• Evlenmemiş kişi: evde kalmış, kısmeti kapanmış, kız oğlan kız
• Evlenmek: baş göz olmak, dünya evine girmek, yuva kurmak,
• Fakir: eli koynunda, omuzu soğuk
• Genel ev: bed deresi(Ankara), fuhuş yeri, osmanın yeri(Kırşehir)
• Hamile: ağır ayaklı, çocuk beklemek, gebe kalmak, gargın, karnı şişmek, karnı burnunda, iki canlı
• Pezevenk: ara bulucu, muhabbet tellalı
• Rüşvet: çorba parası, haksız kazanç, kara para para dökmek,
• Yarasa: akşamcı kuşu, gece kuşu, karanlık kuşu, kayış kanat, uçan memeli
• Yaşlılar yurdu: bakımevi, huzur evi